واکاوی آورد علمای عصر مشروطیت در چهارچوب کلام جدید (روش‎شناسی علمای عصر مشروطیت در ایران)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس‌ارشد علوم سیاسی

2 استادیار دانشگاه تبریز

چکیده

چکیده
انقلاب مشروطه زمینه‎ساز تحولاتی ژرف در پهنۀ گوناگون زیست اجتماعی ایرانیان گردید. این انقلاب که خود دارای زمینه‎های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی ویژه و متأثر از برخورد نخبگان و جامعۀ ایران با فرهنگ و تمدن غربی بود، مبانی انضمامی و اندیشگی جامعۀ ایرانی را دچار دگرگونی فراوان کرد. از برجسته‎ترین مواردی که در جریان انقلاب مشروطیت نمود می‎یابد، دگرگونی و تحول روش‎شناختی‎ای است که این انقلاب، در میان نخبگان به‎ویژه علمای آن دوران پدید آورده است. بر پایۀ فرضیۀ جستار پیش رو، در طی این تحول و شدن، علمای عصر مشروطیت کانون و نقطۀ مرکزی گفتمان و رویکرد روش‎شناختی خویش را از فقه به سوی علم کلام گرایش دادند. دل‎مشغولی علمای این هنگام، نگه‎داشت و پاسداشت ارکان شرع منور در برابر مخالفان، با بهره‎گیری از روش‎شناسی علم کلام و آنچه «کلام جدید» نامیده می‎شود، بوده است. علم کلام بهترین بستر برای واکاوی رویارویی‎های علمای این عصر است. این پژوهش با بهره‎گیری از رسایل و نوشته‎های عصر مشروطه، نشان‎می‎دهد که چگونه علمای آن زمان درگیر نبردی کلامی برای پیراستن ساحت دین از افزودنی‎ها و امور ناصواب بوده‎اند و این امر را مایۀ خیر و ثواب دنیا و آخرت خود و جامعۀ اسلامی می‎دانسته‎اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Clerics’ Rival in the Constitutional Era in the Framework of New Theology: A Methodology of the Scholars of the Constitutional Era in Iran

نویسندگان [English]

  • Amir Rezaei Panah 1
  • Amin Navakhti Moqaddam 2
چکیده [English]

The constitutional revolution caused profound changes in different areas of Iranian social life. This revolution, which had specific political, social, economic, and religious backgrounds and was affected by the encounter of the elites and Iranian society with the western culture, considerably transformed the concrete and notional foundations of Iranian society. One of the most remarkable matters appeared in the course of the constitutional revolution was the methodological transformation created among the elites and especially clerics of the time as a result of this revolution. According to the research hypothesis, the clerics of the constitutional era, during this period of evolution, moved the central point of their discourses and methodological approaches from Fiqh (Islamic jurisprudence) to Ilm al-Kalam (Theology). The concern of the clerics of that time was to maintain and protect the religious bases against the opponents through the use of the methodology of Ilm al-Kalam and what is called ‘New Theology’. Ilm al-Kalam is the best ground for identification and analysis of the clerics’ encounter in this era. Using the treatises and writings of the constitutional era, the present study shows how the clerics of that time were engaged in a theological battle to refine the sacred domain of religion from the additives and improper affairs. They regarded it as a reward for the Islamic society as well as themselves, in this world and the hereafter.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Constitutional Era
  • Fiqh
  • New Theology
  • Otherness Making
  • Constitutionalist Clerics
منابع
آبادیان، حسین (1390). بحران مشروطیت در ایران، چ 3، تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌‌های سیاسی.
آزاد ارمکی، تقی (1385). علم و مدرنیتۀ ایرانی، تهران: مؤسسۀ تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
الگار، حامد (1381). «نیروهای مذهبی در ایران قرن بیستم»، ترجمۀ دفتر مطالعات راهبردی، فصلنامۀ مطالعات راهبردی، س 5، ش 1.
اوجبی، علی (1375). کلام جدید در گذر اندیشه‌‌ها، تهران: مؤسسۀ فرهنگی اندیشه معاصر.
اوجبی، علی (1387).  کلام جدید، مبانی و آموزه‌‌ها، تهران: اساطیر.
ایجی، عبدالرحمن (بی‌‌تا). المواقف فی‌‌علم الکلام، بیروت: عالم‌‌الکتاب.
ترکمان، محمد (1362). رسائل، اعلامیه‌‌ها، مکتوبات و روزنامۀ شیخ فضل‌‌الله نوری، ج1، تهران: رسا.
ترکمان، محمد (1363). مکتوبات، اعلامیه‌‌ها... و چند گزارش پیرامون نقش شیخ شهید فضل‌‌الله نوری، ج 2، تهران: رسا.
تفتازانی، سعدالدین (بی‌‌تا). شرح المقاصد فی‌‌الکلام، قاهره: بی‌‌نا.
جرجانی، سیدشریف (بی‌‌تا). شرحالمواقف، بیروت: عالم الکتب.
جرجانی، علی‎بن محمد (1306). التعریفات، تهران: ناصرخسرو.
جوادی آملی، عبدالله (1375). ولایت فقیه و رهبری در اسلام، چ 4، قم: مرکز فرهنگی رجا.
حائری، عبدالهادی (1380) نخستین رویارویی اندیشه‎گران ایران با دورویۀ تمدن بورژوازی غرب، چ 4، تهران: امیرکبیر.
حائری یزدی، مهدی (1995). حکمت و حکومت، لندن: شادی.
حسینی‎زاده، محمدعلی (1385). اسلام سیاسی در ایران، قم: دانشگاه علوم انسانی مفید.
حقیقت، صادق (1381). توزیع قدرت در اندیشۀ سیاسی شیعه، تهران: هستی‎نما.
حقیقت، صادق (1383). مسئله‌‌شناسی مطالعات سیاسی اسلامی، قم: بوستان کتاب.
خسروپناه، عبدالحسین (1379). کلام جدید، قم: مرکز مطالعات و پژوهش‌‌های فرهنگی حوزۀ علمیه قم.
خمینی، روح‎الله (بی‎تا). صحیفۀ امام، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
رضائی‌‌پناه، امیر؛ و رجب ایزدی (1391). «بنیاد و ساختار نظام قانون‌‌گذاری و نمایندگی در آرا علمای مشروطه‌‌خواه (با کانونی‎بودن آرای شیخ محمدحسین نائینی و شیخ اسماعیل محلاتی)»، فصلنامۀ جستارهای تاریخی، س 3، ش 1.
رضائی‌‌پناه، امیر؛ و امین نواختی‎مقدم (1391). «علمای مشروطه‎خواه و مسائل کلامی ـ سیاسی نوپدید»، فصلنامۀ تاریخ فرهنگی، س 4، ش 1.
رضوانی، هما (1362). لوایح آقا شیخ فضل‌‌الله نوری، تهران: تاریخ ایران.
زرگری‌‌نژاد، غلامحسین (1377). رسائل مشروطیت (18 رساله و لایحه دربارۀ مشروطیت)، تهران: کویر.
زرنگ، محمد (1381). تحول نظام قضایی ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
شریف‌‌کاشانی، محمدمهدی (1362). واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران.
شکوری، ابوالفضل (1361). فقه سیاسی، ج 1، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
صفائی، ابراهیم (1381). تاریخ مشروطیت به روایت اسناد، تهران: ایرانیاران.
صفایی، احمد (1374). علم کلام، چ 6، تهران: دانشگاه تهران.
طباطبایی، جواد (1386) دیباچه‌‌ای بر نظریۀ انحطاط در ایران، چ 6، تهران: نگاه معاصر.
طباطبایی، محمدحسین (بی‌‌تا). شیعه، مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن، قم: رسالت.
طباطبایی‌‌فر، محسن (زمستان 1388) «مشروطۀ شیعی؛ نظریه‌‌ای برای طرح»، علوم سیاسی، س 12، ش 48.
عابدالجابری، محمد (1994). تکوین العقل العربی (نقد العقل العربی(1))، الطبعة السادسه بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه.
فارابی، ابونصر محمد (1348). احصاءالعلوم، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
فارابی، ابونصر محمد (1379). اندیشه‌‌های اهل مدینۀ فاضله (ترجمۀ کتاب آرا اهل المدینه الفاضله)، ترجمۀ جعفر سجادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
فراستخواه، مقصود (1377). سرآغاز نواندیشی معاصر، دینی و غیردینی، چ 3، تهران: انتشار.
فرامرز قراملکی، احمد (1386). استاد مطهری و کلام جدید، چ 4، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
فیرحی، داود (1384). نظام سیاسی و دولت در اسلام، چ 3، تهران: سمت.
کاتوزیان، محمدعلی همایون (1389). دولت و جامعه در ایران؛ انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمۀ حسن افشار، چ 5، تهران: نشر مرکز.
کدیور، جمیله (1378). تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران، تهران: نی.
کدیور، محسن (1378). حکومت ولایی، چ 3، تهران: نی.
کدیور، محسن (1385) سیاست نامه خراسانی، تهران: کویر.
کدیور، محسن (1387). حقالناس (اسلام و حقوق بشر)، چ 4، تهران: کویر.
کسروی، احمد (1378). تاریخ مشروطۀ ایران، چ 19، تهران: امیرکبیر.
لاهیجی، عبدالرزاق (1330 ق). شوارق الالهام، چاپ سنگی، تهران: بی‎نا.
مارتین،‎ ‎ونسا‎. ‎ای. (1379) «شیخ فضل‌‌الله نوری و مشروطیت»، ترجمه نوراله قیصری، پژوهشنامۀ متین، ش 9.‏
مدنی کاشانی، عبدالرسول (1378). رسالۀ انصافیه، کاشان: مرسل.
مروارید، یونس (1377). از مشروطه تا جمهوری، نگاهی به ادوار مجالس قانون‌‌گذاری در دوران مشروطیت، 3 جلد، تهران: اوحدی.
مشکینی، علی (1376). اصطلاحات الاصول، چ 4، قم: دفتر نشر الهادی قم.
مطهری، مرتضی (1361). حوزه‌‌های علمیه، اسلام و نیازهای امروز، تهران: حزب جمهوری اسلامی.
مطهری، مرتضی (1367). پیرﺍﻣﻮﻥ ﺟﻤﻬﻮﺭی ﺍﺳﻼﻣﯽ، چ 4، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1376). آشنایی علوم اسلامی، سه جلد، صدرا.
مطهری، مرتضی (1389). خدمات متقابل اسلام و ایران، ویرایش سوم، چ 39، تهران: صدرا.
ملک‌‌زاده، مهدی (1328). تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مصحح مرتضی پارسافر، تهران: ابن‌‌سینا.
ملکیان، مصطفی (1386). مشتاقی و مهجوری؛ گفتارهایی در باب فرهنگ و سیاست، چ 2، تهران: نگاه معاصر.
موسوی‌‌میرسلامی، سید اسدالله (معروف به‌خرقانی)(1339). محو الموهوم و صحو المعلوم یا راه تجدید عظمت و قدرت اسلامی، مقدمۀ سیدمحمود طالقانی، تهران: غلامحسین نورمحمدی خمسه‌پور.
نائینی، محمدحسین (1389). تنبیه‌‌الامه و تنزیه‌‌المله، با پی‌‌نوشت‌‌های آیت‌‌ا... سید محمود طالقانی، چ 2، تهران: صمدیه.
ناظم‌‌الاسلام کرمانی، محمد (1364). تاریخ بیداری ایرانیان، دو جلد، تهران: امیرکبیر.
نجفی، موسی (1378). اندیشۀ سیاسی و تاریخ نهضت حاج‌‌آقا نورالله اصفهانی، چ 2، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران.
نصر، حسین (1359). علم و تمدن در اسلام، ترجمۀ احمد آرام، چ 2، تهران: خوارزمی.
نصیرالدین‌‌طوسی، خواجه‌‌محمد (1364). اخلاق ناصری، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: خوارزمی.
 
Baskerville, R. (1991). “Risk Analysis as a Source of Professional Knowledge”, Computers and Security 10 (8).
Carr, Wilfred (2006). “Philosophy, Methodology and Action Research”, Journal of Philosophy of Education, Vol. 40, No. 4.
Henrik Bruun, Hans; and Sam Whimster (2012). Max Weber: Collected Methodological Writings, Canada: Routledge.
Katsicas, Sokratis K. (2009). Computer and Information Security Handbook, Morgan Kaufmann Publications Elsevier Inc.
Lakatos, Imre (1971). “In Memory of Rudolph Carnap”, Boston Studies in the Philosophy of Science 8, Dordrecht: Reidel.
Lakatos, Imre (1978). The Methodology of Scientific Research Programmes, Cambridge University press.
McGregor, Sue L.T.; and Jennifer A. Murnane (2010). “Paradigm, Methodology and Method: Intellectual Integrity Inconsumer Scholarship”, International Journal of Consumer Studies, 34.
Polkinghorne, Donald (1983). Methodology for the Human Sciences: Systems of Inquiry, Albany: State University of New York press.
Streufert, Mary J (2010). A Feminist Lutheran Substantive Christology: Method and Methodology, Wiley Periodicals and Dialog, Inc.