بازتاب اندیشه سیاسی محقق کرکی و روزبهان خنجی در مناسبات سیاسی دولت صفویه و عثمانی (از جنگ چالدران تا صلح آماسیه)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار علوم سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

10.30465/cps.2019.4745

چکیده

سرآغاز قرن دهم هجری تاریخ تحولات ایران با دوره روی کار آمدن صفویان مقارن است؛ به نحوی که ایران رفته­رفته جای خود را با صورت و سیرت خاصی در تاسیس دولت  و نظام‌سازی سیاسی متجلی می‌سازد. همکاری محقق کرکی و روزبهان خنجی دو فقیه بزرگ  ایرانی این قرن  با دولت­های شیعی (صفوی) و سنی (عثمانی و ازبک) از لحاظ فکری نقش  به‌سزایی در لایه‌بندی‌های اندیشه سیاسی آن دوره  دارد. سوال اصلی در این پژوهش نیز بر اساس همین همکاری تنظیم شده است؛ اینکه خدمات فکری این دو شخصیت‌ موثر در دو حوزه اهل سنت و تشیع، چگونه به دولت‌های عثمانی و صفویه در ماندگاری، فرهنگ­سازی، مصالحات و منازعات آن دولت‌ها کمک می‌کند؟
از یک طرف ظرفیت‌سازی محقق کرکی در همکاری با صفویان با اغتنام فرصتی تاریخی نه تنها به محک عملی در عالم سیاست دست می­یازد؛ بلکه با رویکرد تحول­گرایانه و استکمالی ظرفیت­های علمی و نظری را جایگزین منش­های تقریبا ناکارآمد پیشین می­کند، در حالی که روزبهان خنجی، همتای سنی او، نه تنها  سلطنت خان ازبک و سلطان عثمانی را تا منصب امامت بالا می­برد؛ بلکه احکام و فتاوای فقهی خود را  وسیلة خون­ریزی­ها و کشورگشایی­های این سلاطین جور تحت عنوان‌های جهاد در راه خدا  قرار می­دهد. واکاوی ساخت اندیشگی این مقوله در ابتدای قرن دهم با رویکردی مقایسه‌ای،  کمک می‌کند به روش و منش دو عالم شیعی و سنی هم‌عصر، در شرایط تثبیت و نهادمندی سیاسی دولت صفوی و تداوم وجاهت دولت عثمانی پی ببریم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

بازتاب اندیشه سیاسی محقق کرکی و روزبهان خنجی در مناسبات سیاسی دولت صفویه و عثمانی (از جنگ چالدران تا صلح آماسیه)

نویسنده [English]

  • Farhad Zivyar
faculty member of Institute for Humanities and cultural Studies
چکیده [English]

سرآغاز قرن دهم هجری تاریخ تحولات ایران با دوره روی کار آمدن صفویان مقارن است؛ به نحوی که ایران رفته­رفته جای خود را با صورت و سیرت خاصی در تاسیس دولت  و نظام‌سازی سیاسی متجلی می‌سازد. همکاری محقق کرکی و روزبهان خنجی دو فقیه بزرگ  ایرانی این قرن  با دولت­های شیعی (صفوی) و سنی (عثمانی و ازبک) از لحاظ فکری نقش  به‌سزایی در لایه‌بندی‌های اندیشه سیاسی آن دوره  دارد. سوال اصلی در این پژوهش نیز بر اساس همین همکاری تنظیم شده است؛ اینکه خدمات فکری این دو شخصیت‌ موثر در دو حوزه اهل سنت و تشیع، چگونه به دولت‌های عثمانی و صفویه در ماندگاری، فرهنگ­سازی، مصالحات و منازعات آن دولت‌ها کمک می‌کند؟
از یک طرف ظرفیت‌سازی محقق کرکی در همکاری با صفویان با اغتنام فرصتی تاریخی نه تنها به محک عملی در عالم سیاست دست می­یازد؛ بلکه با رویکرد تحول­گرایانه و استکمالی ظرفیت­های علمی و نظری را جایگزین منش­های تقریبا ناکارآمد پیشین می­کند، در حالی که روزبهان خنجی، همتای سنی او، نه تنها  سلطنت خان ازبک و سلطان عثمانی را تا منصب امامت بالا می­برد؛ بلکه احکام و فتاوای فقهی خود را  وسیلة خون­ریزی­ها و کشورگشایی­های این سلاطین جور تحت عنوان‌های جهاد در راه خدا  قرار می­دهد. واکاوی ساخت اندیشگی این مقوله در ابتدای قرن دهم با رویکردی مقایسه‌ای،  کمک می‌کند به روش و منش دو عالم شیعی و سنی هم‌عصر، در شرایط تثبیت و نهادمندی سیاسی دولت صفوی و تداوم وجاهت دولت عثمانی پی ببریم.

کلیدواژه‌ها [English]

  • اندیشه سیاسی
  • محقق کرکی
  • روزبهان خنجی
  • جنگ
  • صلح
  • صفویه
قرآن کریم
استانفورد. جیشاو (1370) تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید، ترجمه محمود رمضان زاده. مشهد: آستان قدس رضوی.
اعیان الشیعه، الامین 1406.
اوزون چارشلی، اسماعیل (1370). تاریخ عثمانی، جلد دوم، ترجمه: دکتر وهاب ولی،‌ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران
بیگ­­پاشا، فریدون، منشات السلاطین، ج 1، بی­تا، بی نا.
پورکشتال، هامری (1387). تاریخ امپراطوری عثمانی، ترجمه جمشید کیان­فر، تهران، نشر اساطیر، ص 200 ـ 202
جعفریان، رسول (1370). دین و سیاست در دوره صفوی، قم: انصاریان.
جعفریان، رسول (1387). نقش خاندان کرکی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، تهران، نشر علم.
حسون، محمدو مردی، عباس علی (خرداد 1383). «کتاب­های منسوب به محقق کرکی»، کتاب ماه دین، شماره 80
حسینی­زاده، سیدمحمدعلی (1380). اندیشه سیاسی محقق کرکی، قم، بوستان کتاب.
خنجی، روزبهان (1362). سلوک­الملوک، تصحیح محمدعلی موحد، تهران، چاپخانه سپهر.
خنجی، روزبهان (1390). مهمان‌نامه بخارا، باهتمام منوچهره ستوده، تهران، علمی و فرهنگی.
خنجی،‌روزبهان (1382). عالم آرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب.
خواندمیر، غیاث­الدین‌بن همان‌الدین حسینی (1362). حبیب­السیر، تهران، کتابفروشی خیام.
درخشه، جلال(1393). گفتمان سیاسی شعیه در ایران معاصر، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
دلاواله، پیتر (1384). سفرنامه، مترجم شجاع­الدین صفا ، تهران، انتشارات علمی فرهنگی.
رحمتی، محمدکاظم (پاییز1395). «سال‌شمار زندگی و تألیفات شیخ‌بهایی»، فصلنامه نقد کتاب فقه و حقوق، سال دوم، شماره 7، ص 214.
رشید­الدین فضل­الله (1338). جامع ­التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران: انتشارات اقبال.
سومر، فاروق (1382). نقش ترکان آناتولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، ترجمه: احساس اشراقی و محمدتقی امامی، تهران: نشر گسترده.
سویدی، عبدالله (بی‌تا). صورت فتاوا فی حق روافض عجم، نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه استانبول، ش 3687
شاو، استاد نفوردجی(1370).‌ تاریخ امپراطوری عثمانی وترکیه جدید، ترجمه محمودرمضان­زاده ، مشهد، آستان قدس.
شکری، یدالله (1350). عالم­آرای صفوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
شوشتری، قاضی­ نورالله(1377). مجالس المومنین، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
صفوی ، طهماسب (1343ق). تذکره شاه طهماسب. برلین: چاپخانه کاویانی.
عابدینی،ابوالفضل (بهار 1388). «قراردادهای صلح ایران و عثمانی و کاهش تنش‌های مذهبی بین دو کشور در عصر صفوی و افشاری»، نشریه تاریخ ایران، شماره 2.
غفاری­فرد، عباسقلی (دی و بهمن 1380). «منشأت السلاطین فریدون بیگ»، کتاب ماه وتاریخ جغرافیا.
قمی، حاج شیخ عباس (1385). فواید رضویه، قم،‌ نویدالاسلام.
کرکی، محقق (1414). جامع­المقاصد. قم. ناشر آل البیت،
الگار، حامد (1369). ‌دین و دولت در ایران، ترجمه ابوالقاسم سیری، انتشارات توس.
گورپینارلی، عبدالباقی (1380). تصوف در یکصد پرسش و پاسخ، ترجمه ﻫ . سبحانی، تهران، احیای کتاب.
محقق کرکی، علی بن عبدالعال (1405 ﻫ.ق). رساله نفحات الاهوت فی لعن الجبت و الطاغوت،‌ ترجمه ابوتراب هدایی، ‌طهران، ناصرخسرو ، مروی،
مرعشی صفوی، محمدخلیل بن داود (1362). مجمع­التواریخ، تصحیح عباس اقبال، تهران: طهوری.
منشی قمی، احمد بن حسین (1383). خلاصةالتواریخ (از شیخ صفی تا مرگ شاه طهماسب یکم)، جلد ۱، به تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
نوایی، عبدالحسین (1350). مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی با یادداشت­های تفضیلی شاه طهماسب صفوی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران،
هینتس، والتر، (1361). تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
یوسفی اشکوری، حسن (1373). اندیشه­های سیاسی شیعه در تشیع (سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع)، تهران: نشر سعید محبی.