گفتمان رعیت و راعی در نظام اندرزنامه‌ای دورۀ اسلامی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی

چکیده

چکیده
مؤلف پژوهش حاضر درصدد است اصطلاح «رعیت» را از ظهور تا رواج آن در تاریخ ایران میانه بررسی و تبیین نماید. این مفهوم، که مطابق احادیث پیامبر، در آغاز به منظور مسئولیت‌پذیری به کار رفته، در دوره‌های بعدی به «اطاعت» و «تبعیت» صرف و سپس به «ملکیت مطلق» تغییر معنا و ماهیت داده است. مدعای تحقیق آن است که نظام اندرزنامه‌ای دورۀ اسلامی، به‌خصوص دورۀ سلجوقی، تأثیر به‌سزایی در تطور و چرخش مسیر حقوق و مسئولیت‌ها و جایگاه رعیت و راعی داشته است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که اندرزنامه‌نویسان این دوره در تغییر مفهوم رعیت از مسلمانِ مسئولِ متعهد، که مد نظر حدیث پیامبر اسلام بوده است، به تابعِ صرف حکومت‌ها و ایجاد نظام شبانی تأثیر داشته‌اند. این مفهوم به رابطۀ «ملکیت» و «تبعیت» تأویل و به‌تدریج در دوره‌های متأخرتر با تأثیر عوامل دیگر کاملاً به واژه‌ای دگرگون‌شده با مفهوم «مالکیت صرف» و «تابعیت محض» تبدیل شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Discourse of the (Ra’yat) and (Ra’ee( in the “Book of precept’ system” of the Islamic Historical Period

نویسنده [English]

  • Nayere Dalir
چکیده [English]

 
This research seeks to review the expression of (Ra’yat) from the early conception until its extensive use during Iranian medieval history. This notion, which had originally been interpreted to convey being “responsible citizen” based on the Prophetic narrations, in the latter periods, was gradually reformed to “ full obedience” and “absolute following” and then to “major ownership” and finally to “absolute ownership”. This research claims that the Advisory text’ system of the Islamic historical period, particularly in the period of Seljuqid Dynasty had a great influence on the evolutionary interpretation of the rights and laws of personal responsibility of the (Ra’yat) and the place of (Ra’ee(  and the (Ra’yat) in their political hierarchy as explained above. The findings of this study confirm that the writing of the authors of a series of books called “Andarz-Nameh” were very effective in the distorted interpretation of “the question of responsibilities in Islamic Government/constitution”. Instead, they were essential in the establishment of the system of “shepherd and his herds”. This process means that the view of “being a responsible Muslim” in the Period of Prophet has been altered to the “ownership of people by the rulers” and finally to “absolutely owned” and thus having “obligation of absolute obedience” by ordinary people as opposed to their Government.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key words: (Ra’yat)
  • (Book of precept’ system or The mirror for princes’ system)
  • Seljuqid historical Period
  • Siyar al-Muluk
  • Nasihat al-Muluk
  • The “Shabani” system (the system of “Shepherd and his herds)

مراجع

منابع
قرآن کریم.
ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین (1405 ق). عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، تحقیق مجتبی عراقى، قم: دارسید الشهداء للنشر.
ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق محمود محمد طناحى، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‏.
ابن حبان، محمد (1414 ق). صحیح ابن حبان، تحقیق شعیب الأرنؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن حنبل، احمد (1420 ق). مسند، تحقیق شعیب الأرنؤوط وآخرون، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن حنبل، احمد (بی‌تا). مسند الامام احمد ابن حنبل، قاهره: مؤسسۀ قرطبه.
ابن عبدربه الاندلسی، ابوعمر احمد بن محمد، (1416 ق). عقدالفرید، شرحه احمد امین، احمد الزین، ابراهیم الابیاری، الجزء الاول، بیروت: دارالاندلس.
ابن فارس، أحمد بن فارس‏ (1404 ق). معجم مقاییس اللغة، تحقیق هارون عبدالسلام، محمد عبد السلام، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن کثیر قرشی دمشقی، أبوالفداء إسماعیل بن عمر (1420 ق). تفسیر القرآن العظیم، تحقیق سامی بن محمد سلامة، ریاض: دار طیبة للنشر والتوزیع.
ابن مسکویه الرازی، ابوعلی (1355). جاویدان خرد، ترجمۀ تقی‌الدین محمد شوشتری، کوشش بهروز ثروتیان، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
ابن مسکویه الرازی، ابوعلی (1379). تجارب الامم، حققه ابوالقاسم امامی، الجزء الاول، طهران: دارالسروش.
ابن ‏منظور، ابی‏الفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم (1388ق)‏. لسان العرب، ج 14، بیروت:‏ دار صادر و دار بیروت.
ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم (1382). الخراج، قاهره: المطبعه السلفیه.
أبی عوانة، یعقوب بن إسحاق الاسفرائنی (بی‌تا). مسند، بیروت: دار المعرفة.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1407 ق). صحیح (الجامع الصحیح المختصر)، تحقیق د. مصطفى دیب البغا، بیروت: دار ابن کثیر.
البستانی، فؤاد افرام (1362). فرهنگ جدید عربی ـ فارسی، ترجمۀ محمد بندر ریگی، تهران: اسلامی.
البلاذری، احمد بن یحیی (1978). انساب الاشراف، تحقیق عبدالعزیز الدوری، القسم الثالث، بیروت: النشرات الاسلامیه.
بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین بن علی (1344ق). السنن الکبری، هند: مجلس دائرة‌المعارف النظامیه الکائنه.
ترمذی، محمد بن عیسی (بی‌تا). الجامع الصحیح؛ سنن الترمذی، تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
تفضلی، احمد (1379). مینوی خرد، تهران: توس.
الثعالبی، ابومنصور (1990). آداب الملوک، تحقیق جلیل العطیه، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد بن مخلوف (بی‌تا). تفسیر (الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن)، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
جمشیدی، محمدحسین (1388). «حکومت و رعایت درآمدی بر فلسفه سیاسی حکومت در اسلام»، دوفصل‌نامه علمی ـ پژوهشی دانش سیاسی، س 5، ش 10.
رازی، تمام بن محمد (1412 ق). الفوائد، تحقیق حمدی عبد المجید السلفی، ریاض: مکتبة الرشد.
راشد محصل، محمدتقی (1370) (تصحیح و برگردان). زند بهمن یسن، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
الراغب الأصفهانی، أبوالقاسم الحسین بن محمد (1412 ق). المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق ـ بیروت: دار العلم الدار الشامیة.
ژینیو، فیلیپ (1382). اراداویراف نامه، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، تهران: معین ـ انجمن ایران‌شناسی فرانسه.
السیوطی، عبدالرحمن بن الکمال جلال الدین (1993). الدر المنثور، بیروت: دارالفکر.
شرقی، محمد علی (1366). قاموس نهج‌البلاغه، ج 2، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
صاحب بن عباد، إسماعیل بن عباد (1414ق). المحیط فی اللغه، تحقیق محمدحسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتاب‏.
طبری، محمدبن جریر (1364). تاریخ الرسل و الملوک، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج 4، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عریان، سعید (1371) (گزارش). متون پهلوی، تهران: کتاب‌خانة ملی جمهوری اسلامی ایران.
غزالی، ابوحامد محمد (1361). نصیحه الملوک، تصحیح جلال الدین همایی، تهران: بابک.
فخر رازی، محمد بن عمر التمیمی (1421 ق). مفاتیح الغیب، ج 1، بیروت: دار الکتب العلمیة.
فره‌وشی، بهرام (1378) (ترجمه و آوانویسی). کارنامۀ اردشیر بابکان، تهران: دانشگاه تهران.
فولادوند، عزت‌الله (1377). خرد در سیاست، تهران: طرح نو.
کوفی، ابن اعثم (1372). الفتوح، ترجمۀ محمد بن احمد مستوفی هروی، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: انقلاب اسلامی.
ماوردی، ابوالحسن (1985). احکام السلطانیه والاولایات الدینیه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ماوردی، ابوالحسن (1986). نصیحه الملوک، تحقیق محمد جاسم الحدیثی، بغداد: دارالشوون الثقافیه العامه.
مسعودی، ابوالحسن بن حسین (1356). مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مسکویه الرازی، ابوعلی (1379). تجارب الامم، حققه ابوالقاسم امامی، الجزء الاول، طهران: دارالسروش.
مسلم بن الحجاج القشیری النیسابوری (بی‌تا)، الجامع صحیح؛ صحیح مسلم، الجزء السادس، بیروت: دارالجیل و دارالآفاق الجدیده.
منشی، نصرالله (1362) (ترجمه و انشا). کلیله و دمنه، تهران: اسلامیه.
میرفخرایی، مهشید (گزارنده) (1390). روایت پهلوی، آوانویسی و تحقیق و ترجمه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نظام الملک، حسن بن علی (1340)، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: علمی و فرهنگی.
ورام بن أبی فراس، ابوالحسین (1410 ق). مجموعة ورّام‏، قم: ‏مکتبه فقیه‏.
هیندس، باری (1380). گفتارهای قدرت از هابز تا فوکو، ترجمۀ مصطفی یونسی، تهران: شیرازه.
 
Jamasb Asana, J. M. (1897). Pahlavi Texts, Bombay

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار