روایت‌پردازیِ هویت سیاسی ـ اجتماعی ایران در منابع تاریخ‌نگاری دورة قاجار (1210-1250 ق)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی

چکیده

چکیده
محور تحلیل تاریخی نگارندة مقاله این است که هویت سیاسی ـ اجتماعی ایران در نیمة اول قرن نوزدهم چه ابعادی داشته و چگونه منابع تاریخ‌نگاری در بازنمایی معانی و مفاهیم آن به ایفای نقش اجتماعی پرداخته‌‌اند. دستاورد بحث حاضر نشان می‌‌دهد که برخی معانی و مفاهیم هویتی در منابع تاریخ‌نگاری، متأثر از وضعیت عصر تأسیس، درصدد جست‌وجو و کشف خاستگاه ایرانی در جغرافیای سرزمینی ایران برای قاجاریان، انتساب آنان به حکومت‌‌های مختلف پیشینی، کاربست القاب شاهان ایران باستان برای حکام جدید و مواجهة نظامی ـ فکری ایران با دنیای بیرونی منجر به انتقال معانی جدید و مفاهیم هویت‌‌بخش از جمله ملت، دولت، کشور ایران، ایران‌زمین، وطن، ایران‌مدار و فرمانروای ایران شد که نوعی تأکید مورخان بر دالِ مرکزی مفهوم «ایرانِ سیاسی» در روایت‌‌پردازی از تاریخ به عنوان عاملِ هویت‌‌ساز بوده‌‌اند. این مسئله در آثار تاریخ‌نگارانة عصر تأسیس یعنی رستم‌‌التواریخ، ملوک الکلام، شمایل خاقان، تاریخ جهان‌‌آرای مروزی و تاریخ محمدی به منزلة گفتمان مسلط هویتی منعکس شده است. روایت هم‌زمان و متناقضِ «غیریت‌‌سازی ـ مرجعیت‌سازی» از مفهوم فرنگ توسط دنبلی و خاوری صورت گرفته، مفهوم شاهنشاه اسلام و اندیشة شاه نایب امام زمان و برگزیدة فقها از سوی خاوری شیرازی و پردازش تاریخ به زبان گروه‌‌های عوام در روایت رستم‌الحکماء در چهارچوب گفتمان هویت اجتماعی مطرح شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

روایت‌پردازیِ هویت سیاسی ـ اجتماعی ایران در منابع تاریخ‌نگاری دورة قاجار (1210-1250 ق)

نویسنده [English]

  • Mohammad Amir Ahmadzadeh
چکیده [English]

چکیده
محور تحلیل تاریخی نگارندة مقاله این است که هویت سیاسی ـ اجتماعی ایران در نیمة اول قرن نوزدهم چه ابعادی داشته و چگونه منابع تاریخ‌نگاری در بازنمایی معانی و مفاهیم آن به ایفای نقش اجتماعی پرداخته‌‌اند. دستاورد بحث حاضر نشان می‌‌دهد که برخی معانی و مفاهیم هویتی در منابع تاریخ‌نگاری، متأثر از وضعیت عصر تأسیس، درصدد جست‌وجو و کشف خاستگاه ایرانی در جغرافیای سرزمینی ایران برای قاجاریان، انتساب آنان به حکومت‌‌های مختلف پیشینی، کاربست القاب شاهان ایران باستان برای حکام جدید و مواجهة نظامی ـ فکری ایران با دنیای بیرونی منجر به انتقال معانی جدید و مفاهیم هویت‌‌بخش از جمله ملت، دولت، کشور ایران، ایران‌زمین، وطن، ایران‌مدار و فرمانروای ایران شد که نوعی تأکید مورخان بر دالِ مرکزی مفهوم «ایرانِ سیاسی» در روایت‌‌پردازی از تاریخ به عنوان عاملِ هویت‌‌ساز بوده‌‌اند. این مسئله در آثار تاریخ‌نگارانة عصر تأسیس یعنی رستم‌‌التواریخ، ملوک الکلام، شمایل خاقان، تاریخ جهان‌‌آرای مروزی و تاریخ محمدی به منزلة گفتمان مسلط هویتی منعکس شده است. روایت هم‌زمان و متناقضِ «غیریت‌‌سازی ـ مرجعیت‌سازی» از مفهوم فرنگ توسط دنبلی و خاوری صورت گرفته، مفهوم شاهنشاه اسلام و اندیشة شاه نایب امام زمان و برگزیدة فقها از سوی خاوری شیرازی و پردازش تاریخ به زبان گروه‌‌های عوام در روایت رستم‌الحکماء در چهارچوب گفتمان هویت اجتماعی مطرح شده است.

کلیدواژه‌ها [English]

  • کلیدواژه‌ها: بحران هویت
  • فتحعلی‌شاه قاجار
  • روسیة تزاری
  • ثغور ایران
  • فرنگ
منابع
ابوالحسنی، علی (1358). ج‍ه‍اد دف‍اع‍ی‌ و ج‍ن‍گ‌ ص‍ل‍ی‍بی ای‍ران‌ و روس‌ ت‍زاری‌، ت‍ه‍ران: دارالحسین (ع).
اکبری، محمدعلی (1384). تبارشناسی هویت جدید ایرانی عصر قاجاریه و پهلوی اول، تهران: علمی و فرهنگی.
برزگر، ابراهیم (1387). «نظریة آدلر و روان‌شناسی سیاسی آقامحمدخان قاجار»، پژوهش‌نامة علوم سیاسی، ش 13.
بهبودی، هدایت‌الله (1373). ادبیات‍ در ج‍ن‍گ‌ه‍ای‌ ایران‌ و روس‌، تهران: س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍لیغ‍ات‌ اس‍لامی‌، ح‍وزة ه‍ن‍ری‌.
تحویلدار، حسین بن محمد ابراهیم (1387). جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، ت‍ه‍ران‌: ش‍ن‍گ‍رف‌‏‫.
تکمیل همایون، ناصر (1380). مرزهای ایران در دورة معاصر، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
تکمیل همایون، ناصر (1392). خاستگاه تاریخی ایل قاجار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
توکلی طرقی، محمد (1382). تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تهران: نشر تاریخ ایران.
جهانسوز، رضا (1333). تاریخ بنیان قاجار؛ پ‍ی‍دایش‌ طایفة ق‍اج‍ار ت‍ا ح‍رک‍ت‌ آق‍ا م‍ح‍م‍دخ‍ان‌ ک‍بیر از بن‍د ک‍ریم‍خ‍ان‌، تهران: چاپ‌خانة ارتش.
جهانگیرمیرزا قاجار (1327). تاریخ نو، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران: کتاب‌خانة علی‌اکبر علمی و شرکاء.
خاوری شیرازی، میرزافضل‌الله (1380). تاریخ ذوالقرنین: نامة خاقان، تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
خلیلی، محسن (1390). چیستان قاجار (بازنمایی هویت در گزارش‌‌های تاریخی)، مشهد: مرندیز.
رابینو، ه. ل (1336). سفرنامة مازندران و استرآباد، ت‍رج‍مة غلامعلی‌ وح‍ی‍د م‍ازن‍درانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رجبی، محمدحسن (1380). «تأم‍لاتی‌ در ب‍اب‌ ف‍ت‍اوای‌ ج‍ه‍ادیة ع‍ل‍م‍ای‌ ش‍ی‍ع‍ه‌ در ق‍رن‌ س‍ی‍زده‍م‌ و ن‍ی‍مة اول‌ ق‍رن‌ چ‍ه‍ارده‍م‌ ه‍ج‍ری»، فصل‌نامة ت‍اریخ‌ م‍ع‍اص‍ر ایران‌، ش‌ ۱۸.
رستم‌الحکماء، محمد هاشم آصف (1382). رستم التواریخ‏، تصحیح میترا مهرآبادى‏، تهران‏: دنیاى کتاب.
رمضانی، عباس (1384). آق‍ام‍حم‍دخ‍ان‌ق‍اجار، تهران: ترفند.
ژوبر، پ. ام (1347). مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمة محمود هدایت، تبریز: کتاب‌فروشی چهر.
ساروی، محمد بن محمدتقی (1371). تاریخ محمدی: احسن التواریخ، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: امیرکبیر.
سدیدالسلطنه، محمدعلی بن احمد (1342). بندرعباس و خلیج فارس؛ اعلام الناس فی احوال بندرعباس، تصحیح احمد اقتداری و علی ستایش، تهران.
شعبانی، رضا (1388). تاریخ ایران در عصر افشاریه، تهران: سخن.
شعبانی، زرگری‌نژاد و حسنی (1389). «نقد و بررسی کتاب تاریخ ایران در عصر افشاریه»، تنظیم الهام اسبقی، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 146.
شیروانی، زین‌العابدین (بی‌تا). بستان السیاحه، تهران: کتاب‌خانة سنایی.
ض‍رابی‌ (سهیل ک‍اش‍انی‌)، ع‍ب‍دال‍رحیم ‌ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د اب‍راهیم‌ (1378). ت‍اریخ‌ ک‍اش‍ان، ب‍ه ان‍ض‍م‍ام‌ ی‍ادداش‍ت‌‌ه‍ای‍ی‌از ال‍ل‍هیار ص‍ال‍ح‌، به ک‍وش‍ش‌ ایرج‌ اف‍ش‍ار‏، تهران: امیرکبیر.
قائم مقام فراهانی، میرزاعیسی (1380). احکام الجهاد و اسباب الرشاد، تصحیح و مقدمة تاریخی غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: بقعه.
قائم مقام، ابوالقاسم بن عیسی (1380). دیوان کامل قائم مقام فراهانی، به کوشش مجتبی برزآبادی فراهانی، ت‍ه‍ران‌: اوس‍ت‍ا ف‍راه‍انی‌.
قائم مقامی، جهانگیر (1346). «تاریخچة سربازگیری در ایران»، بررسی‌های تاریخی، س 2، ش 2.
قائم مقامی، جهانگیر (1348). یکصدوپنجاه سند تاریخی: از جلایریان تا پهلوی، چاپ جهانگیر قائم مقامی، تهران: چاپ‌خانة ارتش.
قدیمی قیداری، عباس (1393). تداوم و تحول تاریخ‌نویسی در ایران عصر قاجار، تهران: پژوهشکدة تاریخ اسلام.
کرزن، جرج (1347). ایران و قضیة ایران، ترجمة علی جواهرکلام، تهران: ابن‌‌سینا.
کلانتر، محمد بن ابوالقاسم (1362). روزن‍امة م‍ی‍رزا محمد ک‍لان‍ت‍ر ف‍ارس‌: ش‍ام‍ل‌ وق‍ایع‌ قسمت‌های ج‍ن‍وبی‌ ایران‌ از س‍ال‌ ۱۱۴۲ ت‍ا ۱۱۹۹ ه‍ج‍ری‌، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران: طهوری و سنایی.
گل محمدی، حسن (1368). فتحعلی‌شاه و قضاوت تاریخ، تهران: نسل دانش.
لمبتون،آن. کی. اس (1362). مالک و زارع، ترجمة منوچهر امیری، ت‍ه‍ران: ع‍لمی‌ و ف‍ره‍ن‍گی‌‏‫.
مارکام، کلمنت (1346). ایران در دورة قاجاریه،‌ ترجمة میرزا رحیم فرزانه، تهران: فرهنگ ایران.
مروی، محمدکاظم (1369). عالم آرای نادری، ج 2، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران: نشر علم.
مستوفی، عبدالله (1343). شرح زندگانی من (ت‍اریخ‍ اج‍ت‍م‍اعی‌ و اداری‌ دورة ق‍اج‍اریه)، ج 1، تهران: زوار.
مفتون دنبلی، عبدالرزاق بیگ (1383). مآثر سلطانیه، تصحیح و تحشیة غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: روزنامة ایران.
ملکم، سرجان (بی‌تا). تاریخ ایران، ج 2، ترجمة حیرت، تهران: سعدی.
میر‌حسینی، مرتضی (1390). از نادرشاه تا آقامحمدخان، تهران: کوله‌پشتی.
وقایع‌نگار، محمدصادق (1369). آهنگ سروش: تاریخ جنگ‌های ایران و روس، گردآورنده حسین آذر، تصحیح امیرهوشنگ آذر، تهران: مصحح.
همدانی، حاجی ملامحمدرضا (1226 ق‌‌). رسالة جهادیه، تهران: کتاب‌خانة ملی جمهوری اسلامی ایران، نسخة خطی، شمارة 900 ق.