تحلیل جامعه شناختی گفتمان امام خمینی و دکتر علی شریعتی با رویکرد تحلیل گفتمان

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه جامعه شناسی دانشگاه پیام نور

2 استادیار گروه جامعه شناسی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

چکیده

دکتر شریعتی به عنوان ایدئولوگ انقلاب اسلامی و امام خمینی به عنوان معمار انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران شناخته می شود. مقایسه گفتمان این دو متفکر در راستای کشف وجوه اشتراک و افتراق آنها اهمیت نظری و عملی فراوانی برای وضعیت فکری و سیاسی جامعه کنونی ایران دارد. با توجه به اهمیت گفتمان این دو متفکر معاصر، این مقاله با هدف پاسخ به این سوال که "بر اساس رویکرد تحلیل گفتمان، شباهتها و تفاوتهای گفتمان امام خمینی و دکتر علی شریعتی چیست؟"به نگارش در آمده‌است. چارچوب مفهومی این مقاله مبتنی بر نظریه معنای لاکلاو و موفه می باشد و روش آن رویکرد تحلیل گفتمان است.
بر این اساس، گفتمانهای امام خمینی و دکتر علی شریعتی در مقوله ها با چهارچوب تحلیل گفتمان در ابعاد معناد دهی به جهان، دال کانونی، دال برتر(هویت)، دال تهی، دقایق گفتمانی، اسطوره سیاسی، سوژه‌ها، سوژه‌های مثبت و منفی با توجه به منطق هم ارزی و تمایز و موقعیت‌های سوژه‌ای با همدیگر مقایسه شده‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان می دهد که اسطوره سیاسی گفتمان امام خمینی نفی وضع موجود، نفی نظام‌سلطنتی، نفی جدایی دین از سیاست و حکومت و نفی غیرسیاسی بودن حوزه‌ها و روحانیون و ضرورت تشکیل حکومت اسلامی است. اسطوره سیاسی گفتمان دکترعلی شریعتی، نفی اسطوره‌های سیاسی موجود (مادی و مذهبی) و معرفی دموکراسی اسلامی(هدایت شده) به عنوان اسطوره سیاسی و حکومت سیاسی مطلوب برای جامعه ایران است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Sociological analysis of the discourse of Imam Khomeini and Dr. Ali Shariati with the approach of discourse analysis

نویسندگان [English]

  • Hossein Ali Ghajari 1
  • Amir Azimi Dolatabadi 2
1 Professor Assistant Department of sociology, payame Noor University
2 Assistant professor sociology department imam Khomeini research center and Islamic revolution
چکیده [English]

Dr. Shariati is known as the ideologue of the Islamic Revolution and Imam Khomeini as the architect of the revolution and the founder of the Islamic Republic of Iran. Comparing the l discourse of these two thinkers in order to discover the commonalities and differentiate them is of great theoretical and practical importance for the intellectual and political situation of the current Iranian society. Given the importance of the discourse of these two contemporary thinkers, this article has been written with the aim of answering the question "What are the similarities and differences between the discourse of Imam Khomeini and Dr. Ali Shariati based on the discourse analysis approach?". The conceptual framework of this paper is based on Laclau and Mouffe's theory of meaning and its method is discourse analysis approach.
Accordingly, the discourses of Imam Khomeini and Dr. Ali Shariati in categories and dimensions of giving meaning to the world, focal signifier, superior signifier (identity), empty signifier, discourse minutes, political myth, subjects, positive and negative subjects according to logic Currency, distinction, and subject positions are compared. The findings of this study show that the political myth of Imam Khomeini's discourse is the denial of the status quo, the denial of the monarchy, the denial of the separation of religion from politics and government, and the denial of the apolitical nature of seminaries and clerics and the necessity of forming an Islamic government. The myth of Dr. Ali Shariati's discourse is the rejection of existing political myths (material and religious) and the introduction of Islamic democracy (guided) as a myth and a desirable political government for Iranian society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Khomeini
  • Dr. Shariati
  • discourse
  • discourse analysis
  • myth and master signifier
آرون، ریمون، مراحل اساسی سیراندیشه در جامعه‌شناسی، ترجمه‌ی باقرپرهام، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1364.
آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب( درآمدی بر جامعه‌شناسی‌سیاسی معاصر)، ترجمه‌ی احمدگل‌محمدی، تهران، نشر نی، 1378.
آقاگل زاده، فردوس، تحلیل‌گفتمان انتقادی، تهران،  انتشارات علمی و فرهنگی، 1385.
آقاگل زاده، فردوس، «روش‌شناسی تحقیق در تحلیل انتقادی گفتمان»، مجموعه مقالات کنفرانس زبان‌شناسی ایران، 1383، صص 10- 1.
ادیب حاج باقری، محسن و همکاران، روش‌های تحقیق کیفی، تهران، نشر بشری، 1385.
بشیریه، حسین، جامعه‌ مدنی و  توسعه‌ی سیاسی در ایران (گفتارهایی در جامعه‌شناسی سیاسی)، تهران،  مؤسسه نشر علوم نوین، 1378.
بنتون، تد و کرایب، یان، فلسفه‌ی علوم اجتماعی: بنیادهای فلسفی تفکر اجتماعی، ترجمه‌ی شهناز مسمی پرست و محمود متحد، تهران، آگاه،1384.
تاجیک، محمدرضا،  فرامدرنیسم و تحلیل گفتمان و قدرت / معرفت: بحثی درچهره های جدید قدرت، تهران، دفترنشر فرهنگ اسلامی،  1378.
تاجیک، محمدرضا، گفتمان و تحلیل گفتمانی، تهران، فرهنگ گفتمان، 1379.  
تاجیک، محمدرضا، «گفتمان، سیاست و اجتماع»، فصلنامه‌ی سیاسی اجتماعی گفتمان، شماره‌ی ،1382، صص66-51.
تاجیک، محمدرضا، « غیریت و هویت شکل گیری گفتمان انقلابی در ایران»، فصلنامه‌ی متین، پژوهشکده‌ی امام خمینی و انقلاب اسلامی، شماره‌ی اول، 1377: 105-83 .
خمینی، روح‌الله، ولایت فقیه، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، 1373.
خمینی، روح‌الله، صحیفه‌ی نور، جلد 6-1، تهران، انتشارات سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی 72- 1361.
خرمشاد، محمدباقر، «فوکو و انقلاب اسلامی ایران: معنویت گرایی در سیاست»، فصلنامه‌ی متین، پژوهشکده‌ی امام خمینی و انقلاب اسلامی، شماره‌ی اول، زمستان،1377: 224-209
دکمجیان، هرایر، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمه‌ی حمید احمدی، تهران، سازمان انتشارات کیهان، 1377.
روا، الیویه، تجربه‌ی اسلام سیاسی، ترجمه‌ی حسین مطیعی امین و محسن مدیر شانه‌چی، تهران، انتشارات بین‌المللی هدی، 1378..
سعید، بابی، هراس بنیادین (اروپامداری و ظهور اسلام گرایی )، ترجمه‌‌ی غلامرضا جمشیدیها و موسی عنبری ، تهران ، دانشگاه تهران، م‍ؤسسه‌ی انتشارات و چاپ ، 1379 .
شریعتی، علی، مجموعه‌ی آثار 20( چه باید کرد؟) تهران،  انتشارات قلم، 1368.
شریعتی، علی، مجموعه‌ی آثار 23(جهان‌بینی و ایدئولوژی)، چاپ نخست، 1361.
شریعتی، علی، مجموعه‌ی آثار 26( امام علی)، نشرآمون، چاپ هفتم، 1375.
شریعتی، علی، مجموعه‌ی آثار7( شیعه)، چاپ سوم، انتشارات الهام، 1369.
شعیری، حمیدرضا، تجزیه و تحلیل نشانه- معناشناختی گفتمان، تهران، سمت، 1385.
ضیمران، محمد، میشل فوکو : دانش و قدرت، تهران، هرمس، 1378.
طبری، احسان، اسکندری ایرج، کیانوری نورالدین و دیگران، درباره‌ی حزب(نکاتی چند درباره‌ی تحول حزب به مثابه‌ی حزب طراز نوین طبقه‌ی کارگر)، تهران، حزب توده،  1355.
طبری، احسان، برخی بررسی ها در باره جهان بینی ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران ، بی جا ، بی نا، 1348. 
فرکلاف، نورمن، تحلیل انتقادی گفتمان،  شایسته پیران...[و دیگران] ویراستاران محمد نبوی، مهران مهاجر، تهران، وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی، مرکزمطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1379.
فوکو، میشل، نظم گفتار، ترجمه‌ی باقر پرهام، تهران، آگاه،  1378.
فوکو، میشل، مراقبت و تنبیه (تولدزندان)، ترجمه‌ی نیکو سرخوش و افشین جهاندیده ، نشرنی ، تهران ، 1378 .
فوران، جان، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه‌ی احمد تدین، تهران، انتشارات رسا، 1377.
قجری، حسینعلی، تحلیل گفتمان تکوین بنیادگرایی شیعی و هژمونیک شدن آن، رساله دکتری، رشته جامعه‌شناسی سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما عیرضا شجاعی زند، الف1387.
قجری، حسینعلی، قابلیتهای تحلیل گفتمان در بررسی پدیده‌های فرهنگی ـ اندیشه‌ای(با تأکید بر گفتمان هژمونیک شده در انقلاب اسلامی)، پژوهشنامه متین، شماره 40، 1387، 90-63.
کیانوری، نورالدین، حزب توده‌ی ایران و مسایل میهن انقلابی ما(مجموعه‌ی مقالات، مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها1360- 1357)، تهران، حزب توده، 1361.
کاستلز، مانوئل، اقتصاد، جامعه و فرهنگ، عصر اطلاعات و ظهور جامعه شبکه‌ای (3جلدی)، ترجمۀ احمد علیقلیان و افشین خاکباز‌، تهران، طرح نو‌، 1380.
کدیور،  جمیله، تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران، تهران، انتشارات طرح نو، 1378.
گیدنز، آنتونی، «اصول‌گرایی دینی: احیای اسلامی»، ترجمه هادی نیلی، نشریه‌ی شرق 28/11/82..
لاکلاو، ارنستو، «گفتمان»، ترجمه‌ی حسینعلی نوذری، فصلنامه سیاسی اجتماعی گفتمان، شماره‌ی
مک دانل، دایان، مقدمه‌ای بر نظریه‌های  گفتمان، ترجمه‌ی حسین علی نوذری، تهران، فرهنگ‌گفتمان، 1380.
معدل، منصور، نظریه‌های انقلاب کوششی برای تطبیق با انقلاب اسلامی، فصلنامه‌ی متین، شماره‌ی اول، 1376:  355-319
نش، کیت، جهانی شدن سیاسی معاصر: سیاست و قدرت، ترجمه محمد تقی دلفروز، تهران، کویر،1380.
نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله‌ی ایران(از کودتا تا انقلاب)، دوجلدی، تهران، مؤسسه‌ی خدمات فرهنگی رسا، 1371.
نجم آبادی، افسانه، «بازگشت از مدرنیسم به نظم اخلاقی»، ترجمه‌ی عباس کشاورز شکری، فصلنامه‌متین، شماره‌ی1، 381-359: 1376.
 
Fairclough, Norman( 1992), Discours and Social Change,  Polity Press, London.
Fairclough, Norman(1995), Media Discourse, Hodder Arnold, London.
Fairclough, Norman(2001), Critical Discourse analysis as A Method in Social Scientific Research, in Wodak, Ruth &Meyer, Micheal(2001), Methods of Critical Discourse Analysis, SAGE Publicatins, London, Thousand, New Dehli, First Published PP: 121- 139
Howarth, David, Howarth, David and Stavrakakis, Yannis(2000), Introgucing Discourse Theory and Political Analysis, inNorval, Aletta J and Stavrakakis, Yannis(ed), Discourse Theory and Political Analysis(Identies, Hegemonies and Social Change),Manchester University Press, First Published, Manchester and New York,pp: 1-25
Jorgensen Marianne and Louise Phillips(2002), Discourse Analysis As Theory and Method,  SAGE Publications, London, Thousand Oaks  New Dehli , First Published.
Keddie, Nikki(1981). R. Religion, Society and Revolution in Modern Iran, Modern Iran: the Dialectics of Continuity and Chenge, edited by M. E. Bonine and N.R. Keddie. State University of New York Press, New York
Meyer, M(2001), Between theory, Method and Politics: Positioning of The Approaches to CDA, In Ruth Wodak and Michael Meyer (ed.), Methods of Critical Discourse Analysis, london,Sage PP: 14 -31.
Meyer. M, Wodak, Ruth (2001), Methods of Critical Discorse Analysis, London , Sage.
Norval, Aletta J(2000), Trajectories of Future Discourse Theory, in Howarth, David, Norval, Aletta J and Stavrakakis, Yannis(ed)(2000), Discourse Theory and Political Analysis(Identies, Hegemonies and Social Change), Manchester University Press, First Published, Manchester and New York,PP:219-236.
Potter, J(1996a), Discourse analysis, in A. Cuper (ed.), Encyclopedia of the social Sciences, London, Routledge, pp. 188-9.
Potter, J(1996b),Discourse analysis and contructionist approaches: Theoretical background, in J.E. Richardson (ed.), Handbook of qualitative Research Methods for Psychology and the Social Sciences. Leicester: British Psychological Society.
Sachedina, A Abdulaziz, (1993), Activist Shi ism in Iran, Iraq and Lebanon, in Marty. E. Martin  and Appleby. R. Scott (eds )(1993), The Fundamentalism Projet, The University of Chicago Press. Chicago and London, First Published, Vol,1, 403- 405
Tehraninan, Majid(1993), Islamic Fundamentalism in Iran and the Discourse of Development, ,in Marty. E. Martin  and Appleby. R. Scott (eds )(1993), The Fundamentalism Projet, The University of Chicago Press. Chicago and London, First Published, , PP, 341-373.
Turner, Brayan S.(2001), Cosmopolitan Virtue: on Religion in A Global Age, in European Joiurnal of Theory, 4(2): 131-152
Toolan, Michael (2002), ed, Critical Discourse Analysis , 4volume, Routhledge, London and New York, First Published.
Van Dijk, Teun(2002a), Principal of Critial Discourse Analysis,  in Michael Toolan, ed, Critical Discourse Analysis, volume2, Routhledge , London and New York, First Published , PP . 104 – 143 .
Wodak, Routh (1987), And Where is Lebanon, A Socio – Pshycholinguistic Investigation of Comprehention and Intelligibility of News. Text, Vol. 7, no. 4, PP: 337 – 410 .
Wodak, Ruth, (2001), The Discourse-Historical Approach, in Wodak, Ruth &Meyer, Micheal, Methods of Critical Discourse Analysis, SAGE Publicatins, London, Thousand, New Dehli, First Published,  PP: 63- 94.
Zubaida, Sami(1993), The Quest for the Islamic State: Islamic Fundamentalism in Egypt and Iran, IN Marty . E.Martin  and Appleby. R. Scott (eds )(1993), The Fundamentalism Projet, The University of Chicago