نقش علمای شیعی در تدوین قانون مدنی ایران، عصر پهلوی اول (با تأکید بر نقش سید محمد فاطمی قمی)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران

2 کارشناس‌ارشد تاریخ اسلام از دانشگاه باقرالعلوم

چکیده

چکیده
در عصر پهلوی اول، با روی‎کارآمدن رضاشاه، مدرنیزاسیون در همۀ ارکان و ابعاد دولت در دستور کار قرارگرفت و نظام قضایی نیز از دایرة شمول مدرنیزاسیون برکنار نماند. رویکرد دولت پهلوی در مدرنیزاسیون نظام قضایی، دوری‎جستن از نظام قضایی شرعی و تمایل به ساختارهای عرفی بود که با مخالفت اکثریت علما مواجه گردید، چراکه در حوزة نظام قضایی علمای شیعی به طور سنتی همواره خود را متولی امر قضا می‌دانستند. هدف این مقاله بررسی این موضوع است که علما و روحانیون شیعی چه نقشی در نوسازی نظام قضایی دورة پهلوی اول ایفا کردند و این تحول چه نسبتی با شکل‌گیری دولت مطلقة مدرن و برنامة کلی اصلاحات دولت و پروژة مدرنیزاسیون داشته است؟ در پاسخ به این پرسش می‌توان این فرضیه را مطرح کرد: دولت پهلوی اول، در راستای تشکیل نظام قضایی نوین مبتنی بر ساختارهای عرفی، آن دسته از علمای شیعی را که با این ساختارها مخالف بودند، از دستگاه قضایی کنار گذاشت، ولی تعدادی از علمای شیعی به‎رغم مخالفت‌های کلی با سبک و سیاق تحول نظام قضایی دورة پهلوی اول، در دستگاه عدلیه باقی مانده و مؤثر واقع شدند. از این نوشتار می‌توان نتیجه گرفت که به‎رغم ایجاد تشکیلات نوین در نظام قضایی، علما و روحانیون شیعی تا حدی جایگاه مؤثر خود را در تصدی امر قضا حفظ کرده و با مشارکت در تهیه و تدوین مجموعه قوانین موردنیاز عدلیه از جمله قانون مدنی بر طبق فقه اسلامی، نقش تقنینی خود را به اثبات رسانیدند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Shiite Clerics in the Codification of Iran’s Civil Law during the First Pahlavi Era: With an Emphasis on the Role of Seyyed Muhammad Fatemi Qomi

نویسندگان [English]

  • Hassan Zandieh 1
  • Tal’at Deh Pahlavani 2
چکیده [English]

With the rise of Reza Shah, modernization of Iran became prevalent at all levels of the government. The judiciary system was no exception to this trend. The approach of the Pahlavi government to the modernization of the judiciary system was to take distance from the laws of ‘Shari’a’ and move towards customary structures. This was opposed by the majority of the Shiite clerics who traditionally considered themselves the authorities of judicial affairs. The present study aims to analyze the role of the clergy in modernization of the judiciary system in the first Pahlavi era and the relationship between the said evolution and the establishment of a modern absolutist state, the government reform plan, and the modernization project. The research hypothesis is as follows: The first Pahlavi government eliminated those Shiite clerics who opposed the customary structures of the modern judiciary system intended by the government. However, a number of clerics remained in the judiciary system in spite of their opposition with the changes in the system and played a significant role. It can be concluded that, despite the establishment of a modern judiciary system in the first Pahlavi era, Shiite clerics and scholars retained their effective positions in the judicial affairs and demonstrated their legislative role through participation in the development and codification of the necessary judicial laws, especially the Islamic Fiqh-based Civil Law.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Judicial System
  • Shiite Clerics
  • Civil Law
  • Ali Akbar Davar
  • Court
  • Reza Shah
  • Capitalization
  • Muhammad Fatemi Qomi
منابع
اسکندری، عباس (1361). کتاب آرزو (تاریخ مفصِّل مشروطیتتهران: غزل.
اعظام قدسی (اعظم الوزاره)، حسن (1372). خاطرات من (تاریخ صدسالهج1، تهران: کارنگ.
الگار، حامد (1359). دین و دولت در ایران؛ نقش علما در دورة قاجاریه، ترجمة ابوالقاسم سّری، تهران: توس.
امین، حسن (1382). تاریخ حقوق ایران، دایرةالمعارف ایرانشناسی.
انصاری، مسعود (1384). دانشنامة حقوق خصوصی، ج2، تهران: محراب فکر.
آوری،‌ پیتر (بی‌تا). تاریخ معاصر ایران (از سلسلۀ پهلوی تا کودتای 28 مرداد 1332)، ترجمۀ محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: مؤسسۀ انتشارات عطائی.
بهرامی احمدی، حمید (1383). «تاریخچۀ تدوین قانون مدنی»، فصلنامة پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع ش 24.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1374). ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1362). مقدمه عمومی علم حقوق، تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1378). مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج3، تهران: گنج دانش.
جواهرکلام، عبدالحسین (1382). تربت پاکان، ج3، قم، انصاریان.
حائری شاه باغ، سیدعلی (1376). شرح قانون مدنی، ج1، تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
خواجه نوری، ابراهیم (1345). بازیگران عصرطلایی، تهران: سازمان افست.
روستایی، محسن (1385). تاریخ نخستین فرهنگستان ایران به روایت اسناد همراه با وا‍ژههای مصوب و گمشدة فرهنگستان، تهران: نی.
سالنامۀ پارس (1308).
شایگان، علی (1324). حقوق مدنی ایران، تهران: چاپخانۀ مجلس.
شجیعی، زهرا (1351). نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران: سخن.
صالح، علی پاشا ( 1348). سرگذشت قانون؛ مباحثی از تاریخ حقوق؛ دورنمایی از روزگاران پیشین تا امروز، تهران: سازمان چاپ دانشگاه تهران.
صدر، محسن (1364). خاطرات صدرالاشراف، تهران: وحید.
صفایی، ابراهیم (1373). نخستوزیران ایران، چهل خاطره از چهل سال، تهران: علمی.
صفایی، سید حسین (1379). دورۀ مقدماتی حقوق مدنی، ج 1، تهران: میزان.
ضرغام بروجنی، جمشید (1350). دولت‌های عصر مشروطیت، تهران: ادارۀ کل قوانین، چاپخانۀ مجلس.
طبری، حسین (1360). ایران در دو سدة واپسین، تهران: حزب توده.
عاقلی، باقر (1369). داور و عدلیه، تهران: علمی.
عاقلی، باقر (1371). خاطرات یک نخستوزیر دکتر متین دفتری، تهران: علمی.
عاقلی، باقر (1376). روزشمارتاریخ ایران، ج 1، تهران: گفتار.
عاقلی، باقر (1380). شرح حال رجال سیاسی و نظامی ایران، ج 2 و 1، تهران: گفتار و علم.
عبده (بروجردی)، محمد (1380). حقوق مدنی، تهران: گنج دانش.
عبده، جلال ( 1368). چهل سال در صحنۀ قضایی، سیاسی، دیپلماسی ایران و جهان، ویرایش مجید تفرشی، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
عبده، جلال (1937؛1316ش). فصل اول در تاریخچة قانون مدنی ایران، چاپ پاریس.
عدل، منصورالسلطنه (1327). حقوق اساسی یا اصول مشروطیت، تهران: بی‌جا.
علوی، رضا (1348). کلیات حقوق، تهران: مؤسسۀ عالی حسابداری.
غنی، سیروس (1377). ایران؛ برآمدن رضاشاه برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ترجمۀ حسن کامشاد، تهران: نیلوفر.
فاطمی قمی، محمد (1389). خاطرات سید محمد فاطمی قمی، به کوشش دکتر حسن زندیه، تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
فاطمی قمی، محمد (1377). فقه فارسی، به کوشش ناصر دولت‎آبادی، تهران: آوای نور.
فلور، ویلم؛ و امین بنانی (1381). نظام قضایی عصر قاجار و پهلوی، ترجمۀ حسن زندیه، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
مبارکیان، عباس (1377). چهره‌ها در آموزش عالی حقوق و عدلیۀ نوین، تهران: پیدایش.
متین دفتری، احمد (1338). محمد حقوقی وزارت دادگستری، ش 3.
مجموعه قوانین و مصوبات مجلس شورای ملی دورۀ هفتم قانونگذاری (بی‎تا). تهران: ادارۀ کل قوانین.
مجموعه قوانین و مصوبات مجلس شورای ملی دورۀ هفتم قانونگذاری (بی‌تا). تهران: چاپخانۀ مجلس.
مدرسی طباطبایی، سید حسین (1335). تربت پاکان، ج3، قم: مهر.
مدنی، جلال‎الدین (1361). تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج1، قم: اسلامی.
مذاکرات دورۀ ششم تقنینیۀ مجلس شورای ملی (1306). روزنامۀ رسمی کشور شاهنشاهی.
مقدّس‌زاده، محمود (1335). رجال قم و بحثی در تاریخ آن، تهران: چاپخانۀ مهر ایران.
مکی، حسین (1364). دکتر مصدق و نطقهای تاریخی او، تهران: جاویدان.
مکی، حسین (1374). تاریخ بیستسالة ایران، ج 3 و 4، تهران: علمی.
منصور، جهانگیر (1387). قانون مدنی با آخرین اصلاحیه‌ها و الحاقات همراه با قانون مسئولیتهای مدنی، تهران: دیدار.
نائینی، احمدرضا (1386). مشروح مذاکرات قانون مدنی، تهران: مرکز پژوهش‎های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات حقوقی، مجلس شورای اسلامی مرکز پژوهش‌ها.
نائینی، احمدرضا (1387). «بحثی پیرامون لایحۀ قانون مدنی»، پیام بهارستان، فصلنامۀ اسناد و مطبوعات و متون، دورة دوم، س 1، ش 1 و 2.
نائینی، احمدرضا (1388الف). «بررسی ارتباط تدوین قانون مدنی با لغو کاپیتولاسیون»، پیام بهارستان، دورۀ دوم، س 1، ش 4.
نائینی، احمدرضا (1388ب). «نقش کمیسیون‎های قانون مدنی در تنظیم مواد این قانون»، پیام بهارستان، دورۀ دوم، س 1، ش 5.
نائینی، احمدرضا (1388ج). «نقش رضاخان در تدوین قانون مدنی»،  پیام بهارستان، دورۀ دوم، س 1، ش 3.
نفیسی، سعید (1381). خاطرات سیاسی ادبی جوانی، به کوشش علیرضا اعتصام، تهران: مرکز.
هیرو، دیلیپ (1386). ایران در حکومت روحانیون، ترجمۀ محمدجواد یعقوبی دارابی، تهران: باز.
واعظ خیابانی، میرزاعلی (1382). علمای معاصر، به کوشش دکترعقیقی بخشایشی، قم: نوید اسلام.
 
Avery, Peter (1965). Modern Iran, London Been Limited.
Cronin, Stephanie (ED) (2003). The Making of Modern Iran, Routledg Curzon.