تکنولوژی‌های قدرت در سیاست‌نامة خواجه نظام‌الملک

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی

چکیده

چکیده
آنچه ابن خلدون دربارة چرخة ظهور و سقوط عصبیت در حکومت‌های قبیله‌‌ای می‌‌نویسد در باب ایران صدق نمی‌‌کند؛ زیرا طبقاتی چون دهقانان، نهادهایی چون وزارت، سازه‌‌هایی چون قنات، رسومی چون وقف و ... باعث شده است که مبانی حکومت‌‌مندی در ایران فضایی برای تنفس داشته باشد و خارج از فنون تغلب استبدادی تعریف ‌‌شود. مثلاً می‌‌توان به متن سیاست‌‌نامة خواجه نظام‌الملک اشاره کرد که در آن به‌رغم داشتن روحیة اشعری و حکمت عملی اندرزی ایرانشهری فنون بسیار خردورزانه‌‌ای از اعمال‌کردن و محدودکردن قدرت را ترسیم می‌‌کند. ایرانیان علاوه بر فقه، حکمت و عرفان شیوه‌ای به نام اندرزنامه‌نویسی داشته‌‌اند که میراث همیشگی ایران باستان است. در این شیوه فنونی را برای حکومت‌مندی‌‌ پیشنهاد و پیاده کرده‌‌اند که با آن‌که در عصر حکومت‌‌مندی متافیزیک به سر می‌‌برد، اما نشانه‌‌های واقع‌گرایی و مصلحت‌گرایی از چرخش امور عمومی را در خود جای داده است. این مقاله با استفاده از ادبیات تئوریک حکومت‌‌مندی در پی ترسیم فنون اعمال قدرت و محدودکردن آن در سیاست‌نامة خواجه نظام‌الملک است و با ارائة مدلی تئوریک به نقد و ارزیابی آن می‌‌پردازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Instruments of Power in Nizam al-Mulk’s Sīyāsatnāmeh “The Book of Government”

نویسنده [English]

  • Rouholah Eslami
چکیده [English]

What Ibn Khaldun writes on the cycle of fall and rise of Asabiyyah in tribal governments is not true about Iran because the presence of social castes such as proletarian, institutions such as ministry, structures such as subterranean aqueducts and practices such as endowment etc. has led to provision of margins for basis of governmentality in Iran which cannot be defined in terms of exploitative domineering techniques. A case in point is Nizam al-Mulk’s Siyasatnamah in which the author despite having Ash’ari attitude and Iranshahri advisory practical wisdom devises utterly sagacious methods to practice and limit power. In addition to fiqh, wisdom and mysticism, Iranians enjoyed a method called “writing book of advice—Andarznāmeh” which is their shared heritage of ancient Iran. In this method, they have proposed and employed techniques for governmentality which despite its being in the metaphysic era of governing it has accommodated realistic and expedient signs of the circulation of public affairs. The present paper, tries to outline the techniques for practicing and limiting power in Nizam al-Mulk’s Siyasatnamah through the use of theoretic literature of governmentality and also via proposing a theoretic model tries to criticize and evaluate that.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Sīyāsatnāmeh
  • Nizam al-Mulk
  • instruments of power
  • governmentality
منابع
ابن‌رشد، ابوالولید محمد بن احمد (1998). الضروری فی السیاسه، تحقیق احمد شحلان، تفسیر عابد الجابری، بیروت: مرکز الدراسات العربیه.
اشتراوس، لئو (1373). حقوق طبیعی و تاریخ، ترجمة باقر پرهام، تهران: آگه.
امین دهقان، معصومه (1383). مقایسة فرهمندی در شاهنامه با ولی در مثنوی، تهران: حقیقت.
آگامبن، جورجو (1386). قانون و خشونت، ترجمة مراد فرهادپور و امید مهرگان، تهران: فرهنگ صبا.
خواجه نظام‌الملک طوسی (1387). سیرالملوک (سیاست‌نامه)، تصحیح هیوبرت داراک، تهران: علمی و فرهنگی.
رجایی، فرهنگ (1376). معرکة جهان‌بینی‌ها، تهران: احیا کتاب.
رستموندی، تقی (1388). اندیشة ایرانشهری، تهران: امیرکبیر.
رضایی راد، محمد (1387). مبانی اندیشه در خرد مزدایی، تهران: طرح نو.
روزنتال، اروین جی. (1387). اندیشة سیاسی در اسلام میانه، ترجمة علی اردستانی، تهران: قومس.
سلمان، محمد (1390). اندیشة سیاسی ابن رشد، قم: مؤسسة بوستان کتاب.
صفی، امید (1389). سیاست دانش در جهان اسلام، ترجمة مجتبی فاضلی، تهران: پژوهشکدة مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
طباطبایی، سیدجواد (1384). خواجه نظام‌الملک، تبریز: ستوده.
عباسی، احسان (1328). عهد اردشیر، ترجمة محمدعلی امام شوشتری، تهران: انجمن آثار ملی.
فارابی، ابونصر (1389). السیاسه المدینه، ترجمة حسن ملکشاهی، تهران: سروش.
فوکو، میشل (1389). تئاتر فلسفه (گزیدة درسگفتارها، کوتاهنوشته‌ها و گفت‌وگوها)، ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نشر نی.
فیرحی، داود (1385). قدرت دانش مشروعیت در اسلام، تهران: نشر نی.
فیرحی، داود (1389). دین و دولت در عصر مدرن، دولت اسلامی و تولیدات فکر دینی، تهران: رخداد نو.
کنوبلاخ، هربرت (1390). مبانی جامعه‌شناسی معرفت، ترجمة کرامتاله راسخ، تهران: نشر نی.
مینوی، مجتبی (1354). نامة تنسر به گشنسب، تهران: خوارزمی.
 
Althusser, Louis (1971). Lenin and Philosophy and other Essays, trans. Ben Brewster, New York and London: Monthly Review Press New.
Dean, Mitchel (1999). Govern mentality-Power and Role in Modern Society, London: Sage.
Dupont, Danica, Frank Pearce (2001). Foucault Contra Foucault, Reading the Governmentality, London: Sage.
Foucault, Michel (2011). The Courage of the Truth (The Government of Self and others ii) Lectures at the Collège De France 1983-1984, ed. Frédéric Gros General editors: François Ewald and Alessandro Fontana English Series editor: Arnold I. Davidson trans. Graham Burchell, London: Palgrave Macmillan.
Meier, Kenneth, J-John Bohte (2007). Politics and the Bureaucracy, United States: Thomson Wadsworth.
Peters, Bguy (1999). Institutional Theory in Political Science, the New Institutionalism, London: Continnum.